Toplumun en küçük yapı taşı olan aile, toplumsal değişimlerden etkilenen, değişim gösteren bir kurumdur. Özellikle sanayileşme ile ortaya çıkan gelişmeler sonucunda aile yapısında değişimler söz konusu olmuş, geniş ve çekirdek aile yapısının yanında yeni aile modelleri ve alternatif yaşam biçimleri ortaya çıkmıştır. Aile yapıları her ne kadar değişmek zorunda kalsalar da, kendilerine özgü özellikleri ve işlevleri mevcut olarak kalabilmişlerdir.
Ailenin temel özellikleri nedir?
- Evrensel bir kurumdur.
- Ortak amaçları vardır.
- Yasal ve kültürel temelleri vardır.
- Dinamik yapıdadır.
- Her üyenin belli rol ve sorumlulukları vardır.
- Üyeleri arasında duygusal bağ vardır.
- Diğer toplumsal kurumlardan bağımsız değildir.
Ailenin işlevleri nedir?
- Cinsel ihtiyaçların karşılanması.
- İnsan soyunun devamı.
- Ekonomik işbirliği.
- Çocukların eğitimi ve sosyalleşmesi.
Toplumun en küçük birimi olan aile çocuk ve ruh sağlığı alanında önemli rol oynar. Çeşitli toplumsal olayların etkisiyle değişen ailelerde açığa çıkan ebeveynlik tarzları, çocukların her şeyden önde tutulduğu, ailenin merkeze alındığı ve özellikle çocuklarının ihtiyaçlarından çok isteklerinin maddi olarak karşılanmasının iyi ebeveynlik olarak adledilmeye başlandığını gösteriyor. Bu geliştirilmesi gereken tutumlar ailelerin yaşam döngüsü evreleri göz önünde bulundurularak ailelere profesyonel destek sağlanarak onarılmaya çalışılmaktadır.
Toplum ve birey arasında bir etkileşim ve iletişim işlevi gören aile, sosyal hizmet uygulamasının da temel odaklarından birini meydana getirir. Aile içindeki dinamikler, davranış ve iletişim kalıpları bireylerin sorun yaşamasına neden olabilmektedir. Bireylerin sorun yaşaması ile aile sistemi işlevselliğini yitirebilir. Bu noktada sosyal hizmet, müdahale yöntem ve araçlarıyla ailenin yaşadığı sorunları tespit edip çözerek aile sisteminin işlevselliğini tekrar kazanmasında önemli bir rol oynar.
Sosyal hizmet müdahalesinde aile ile çalışma, çoğunlukla genelci yaklaşımda mezzo düzey uygulamanın içinde yer alır. Mezzo düzey uygulama, gruplarla sosyal hizmet uygulaması olarak ifade edilir. Aile, içinde barındırdığı üyeler nedeniyle bir grup örüntüsü oluşturmaktadır.
Sosyal hizmette aile ile çalışma, planlı bir müdahale sürecini gerektirir. Bu süreçte sosyal hizmet bakış açısıyla çeşitli kuram, yaklaşım, yöntem ve teknikler kullanılır. Aile ile çalışma sürecinin ilk aşaması, tanışma veya aile ile bağlantı kurmak, ikinci aşaması ise ailenin yaşadığı soruna yönelik ön değerlendirme yapmaktır. Bu ilk aşamalarda aile içindeki bireylerin kişisel özellikleri, aile içi etkileşim ve iletişim kalıpları, ailenin dinamik ve işlevsel yapısı, üyelerin rolleri, yaşanılan sorun veya sorunlar gözlemlenir ve bunlara dair bilgiler değerlendirilir.
Aile ile çalışırken hangi kuramlar kullanılır?
- Yapısal işlevsel kuram
- Sosyal Çatışma kuramı
- Sembolik etkileşim kuramı
- Aile sistemleri kuramı
- Aile ekolojisi kuramı
- Gelişimsel aile kuramı
- Feminist aile kuramı
Aile yaşam döngüsü ve evreleri nelerdir?
- Yeni evli çocuksuz aileler
- Küçük çocuklu aileler
- Okul öncesi çocuklu aileler
- Okul dönemi çocuklu aileler
- Gençlik dönemi çocuklu aileler
- Evden ayrılan çocuklu aileler
- Orta yaş dönemi aileleri
- Yaşlı aileler
Aile içinde yaşanan ya da aileyi etkileyen sorunlar ne olabilir?
Boşanma, ayrılık, suç kurbanı olmak, alkol ve madde kullanımı, duygusal sorunlar, kumar, çocuk ihmal ve istismarı, cinsel istismar, Alzheimer, yoksulluk, şiddet, çocuk suçluluğu, ölümcül hastalık, yaşlı istismarı, AIDS, kronik hastalık, işsizlik, evden kaçan gençler, ölüm, kısırlık, aldatma, cinsel işlev bozuklukları, kaza, suç işleme…
Aile içindeki sorunlar, aile içi kurallara bağlı olarak gelişebilir. Kurallar, aile üyeleri tarafından bilinir ve aile içi düzen, bu kurallara göre şekillenir. Kurallardaki herhangi bir ihlal, ailenin işlevselliğine zarar verebilir. Aile içindeki denge arzusundan dolayı üyeler, bu durum karşısında birlik olabilir ve kuralları ihlal eden üye aile içinde azarlanabilir, cezalandırılabilir veya dışlanabilir.
Bununla beraber ailelerde iletişimi engelleyen çeşitli faktörler mevcuttur. Bu faktörler:
- Düşüncelerini ifade etmekten çekinmek,
- Aile üyelerine sözlü baskı yapmak,
- Odak alınan konuyu değiştirmeye çalışmak,
- Çok soru sormak,
- Yüzeysel ve yapay bir ilgi ve yaklaşım sergilemek,
- Sorulan soruları cevaplamamak,
- Üyeler arası rekabeti kışkırtmak için karşılaştırma yapmak,
- Olumsuz eleştiriler yapmak.
Aileler; bağımlılık, ruhsal ve zihinsel hastalıklar, çeşitli sağlık sorunları, evlilik ve aile içi ilişkilerle ilgili sorunlar, maddi sorunlar ve stres gibi başa çıkılamayan faktörlerden etkilenerek yardım talebinde bulunurlar. Yardıma ihtiyaç duyan aileler çoğunlukla yaşadıkları sorunların ciddiyetinin farkındadır. Sorunların çözümü için kurumsal yardım talebinde bulunan aileler, istekli ve değişime açık iken; çeşitli sebeplerden dolayı (havale, baskı vs.) kuruma gelen aileler, genelde daha isteksiz olurlar ve değişime direnç gösterirler. Bu nedenle sosyal hizmet uzmanının, bu tür ailelerin değişime karşı dirençlerini kırmak ve çözüm sürecine katılmalarını sağlamak için şunlara dikkat etmesi gerekir:
- Aileye çeşitli seçeneklerin sunulması.
- Ailenin kendini ifade edebilmesi için rahat ve samimi bir atmosfer oluşturulması.
- Aile içinde yaşanan korku ve kaygıları azaltmak adına bazı üyelerin sergiledikleri davranışlara müsamaha gösterilmesi.
- Üyelerin tüm davranışlarını değiştirmek yerine bazılarına odaklanılması ve bazılarının değiştirilmesi.
- Koşullar elverdiği sürece üyelerin, kendi kararlarını verebilme noktasında teşvik edilmesi.
Aileyi bir arada görmenin çeşitli avantajları vardır. Bu avantajlardan bazıları şunlardır:
- Aile İçindeki Etkileşimi Gözlemlemek ve Anlamak.
- Dengeyi Sağlamak
- Akılcı Bir Yapı Sağlamak.
- Açık İletişimi Sağlamak.
AİLE DANIŞMANLIĞI HİZMETİ
Geleneksel toplum yapısında aile içinde ortaya çıkabilecek sorunlar, krizler ve çatışmalar ailedeki yaşlı yetişkinlerin rehberliğinde ve otoritesinde belli bir çözüme ulaştırılabilirken; modern topluma dönüşüm ile birlikte aile içerisinde otorite sahibi olan, yaşlı yetişkinlerin deneyim ve tecrübelerinden yararlanma durumu ortadan kalkmıştır. Bu nedenle aileler sorunlarının çözümü için farklı kaynaklardan yardım ve destek aramaya başlamıştır. Modern toplum yaşamının karmaşıklığı arasında gittikçe yalnızlaşan modern aileler, sorunlarıyla yüzleşmek ve çözüm süreçleri üretebilmek için tedavi ve uygulama hizmetlerine ihtiyaç duymaktadırlar. Ailelerin yaşam kaliteleri ve refahlarını yükseltmek amacıyla toplum “aile danışmanlığı ve aile terapisi” hizmeti sunmaktadır.
Aile Danışmanlığı Kuramları:
- Bowen Aile Terapisi:
- Yapısal Aile Terapisi:
- Yaşantısal/İnsancıl Aile Terapisi
- Bilişsel-Davranışçı Aile Terapisi
- Stratejik Aile Terapisi
- Öyküsel Aile Terapisi
Bu kuramların uygulamaları ile ilgili olarak içinde yaşanılan toplum ve kültür öğeleri ile aile yapılarının iyi analiz edilmesi büyük önem taşımaktadır. Özellikle aile danışmanlığı alanında çalışacak olan sosyal hizmet uzmanlarının aile danışmanlığı eğitimi almaları gerekmektedir.
Aile Mahkemeleri
Aile Hukukunun uygulanmasında çok önemli bir yere sahiptir. Aile Hukukundan doğan bütün uyuşamazlıklar,nişanlanmadan başlayarak,evliliğin bitimine, iptaline, boşanmaya, evliliğin hükümlerine, velayete, soybağına, vesayete ilişkin çeşitli konular aile mahkemelerince ele alınacaktır.Aile Mahkemesi hakimi bu tür davalarda yalnız hukuku uygulamakla kalmayıp, bu uyuşmazlıkları çözerken gerekli gördüğü takdirde uzman kişilerin görüşlerine de başvurabilir. Bunlar Mahkemelerde görevlendirilen Psikolog, Pedagog, Sosyal Çalışmacı’dır. Böylece; Aile Mahkemeleri, yargılama görevini yanında toplumun temeli olan ailenin korunmasına yönelik koruyucu, eğitici ve sosyal önlemler alınmasını da sağlayacaktır.
AİLE MAHKEMELERİNDE UZMANLARIN ROLÜ
- Eşler arasındaki uyuşmazlık nedenlerinin saptanması,
- Küçükler hakkında koruyucu, eğitici ve sosyal önlemler alınması
- Eş ve çocukların karşı karşıya oldukları sorunların saptanarak sulh ile çözümünün sağlanmasına yardımcı olurlar.
Bu amaçla uzmanlar belirlenen gün ve saatte bireysel ve eşlerle birlikte, varsa çocukları ile de bireysel görüşmeler yapmakta, düzenledikleri rapor ile hakime karar verme sürecinde görüş bildirmektedir. Bu süreç içerisinde görüşmeler bireysel ya da eşlerle birlikte yapılabilir. Görüşmeleri yürütmek ve amacına uygun olarak sonuçlandırmak donanım eğitim ve deneyim gerektirmektedir. Yaşam koşullarını görmek ve gözlemlemek, ailenin kurulma özgeçmişinden, yaşadıkları dönemsel sorunlara kadar öykülerini dinleme ve anlama sorumluluğu taşımaktadır. Gözlem, etkileşim ve teşvik etme rolleri görüşmenin önemli sorumluluklarındandır. Eşlerle birlikte görüşme sırasında da eşlerin kendini, ilişkisini ve evlilik birliğini gözden geçirmesi, fark etmesi tekrar ele alınmış olur. Birlikte görüşme tarafların duygu ve düşüncelerini birbirine karşı ifade etmesi için uygun bir ortamdır ve bu ortamın değerlendirilmesi, amacına uygun kullanılması önemlidir.
Türkiye de Aileye yönelik mevzuat nedir?
- Medeni Kanun
- 2828 sayılı Sosyal Hizmetler Kanunu
- 6284 Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun
- Koruyucu Aile Yönetmeliği
- Aile ve Sosyal Destek Programı Pilot Uygulama Yönergesi
Kaynaklar:
- M. Zafer D. 2019, Ailelerle Sosyal Hizmet. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim FAKÜLTESİ YAYINI
- Serap Nazlı, 2018, Aile Danışmanlığı. Anı Yayınları.
