Dünya Sağlık Örgütü’ne göre “sağlık; yalnız hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik halidir”. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere insan fiziksel, ruhsal, sosyal, ekonomik ve kültürel olarak tam bir bütündür ve dengededir. Bu bütünlük insanı oluşturur ve birinin eksikliği diğerine etki ederek dengenin bozulmasına neden olur. Bu sebeple insanlar bütüncül bir bakış açısıyla ele alınmalıdır. Bu bütüncül bakış açısına biyopsikososyal bakış açısı da denilmektedir. Sosyal hizmet ise tedavi sürecine biyopsikososyal yaklaşımıyla dahil olmaktadır(Zengin, 2011).
Sosyal hizmet, birey, aile ve toplumun birbirleriyle etkileşimlerinde sağlıklı sosyal işlevselliğe sahip olmasını amaçlayan ve bu doğrultuda kendine has tekniklerle uygulamalarda bulunan bir disiplindir. Çeşitli alanlara yoğunlaşarak sosyal hizmet müdahaleleri yürütülmektedir. Bu alanlardan biri de sağlıktır. Sağlık alanında verilen sosyal hizmetler “Tıbbi Sosyal Hizmet” olarak ifade edilmektedir. Biz de bu yazımız da Tıbbi Sosyal Hizmet Biriminin nasıl geliştiğini, ne gibi faaliyetlerde bulunduğunu ve sosyal hizmet uzmanının bu faaliyetlerdeki görevlerinin neler olduğunu inceleyeceğiz.
1. Tıbbi Sosyal Hizmetin Tanımı ve Amacı
Backer’ın (1999) tanımına göre tıbbi sosyal hizmet; hastanelerde ve diğer sağlık bakım ortamlarında hastaların ve ailelerinin hastalıkla ilgili sosyal ve psikolojik problemlerini çözmeyi amaçlayan sosyal hizmet uygulamasıdır.
Resmi gazetede yayınlanan Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulama Yönergesi’nde (2016) bulunan tanıma göre tıbbi sosyal hizmet, “ayakta ya da yatarak tedavi gören hastaların tıbbi tedaviden etkili bir şekilde yararlanması, sosyal sağlığının korunması ve geliştirilmesi, tedavi sürecinde hastanın ailesi ve çevresiyle ilişkilerinin düzenlenmesi, tedavi sürecini etkileyen psiko-sosyal ve sosyo-ekonomik sorunların zamanında çözümlenerek sosyal işlevselliğini yeniden kazanması amacıyla yürütülen sosyal hizmet uygulaması” olarak ifade edilmiştir.
Tıbbi sosyal hizmet, hastanın hastalığına neden olan ve hastalığa bağlı olarak ortaya çıkan psiko-sosyal ve ekonomik sorunların çözümlenmesinde sosyal hizmet disiplininin yaklaşım, yöntem ve tekniklerinin kullanılmasıdır. Hastalık tanısı konulmasının ardından ortaya çıkan sorunlar hastayı ve ailesini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu sorunlarla baş edebilmede her bir hasta farklı uyum süreçlerinden geçmektedir. Bu uyum sürecinin desteklenmesi ve hastanın tedavisine uyumunu kolaylaştırmayı amaçlayan sosyal hizmet müdahalesi, direkt ya da dolaylı olarak bireyin yaşam kalitesini de olumlu yönde etkileyen bir öneme sahiptir(Özbeşler, 2013).
Tıbbi sosyal hizmet birimi hastanın tıbbi bakım ve tedaviyi kabul etmesini, bakımdan etkili bir şekilde yararlanılmasını kolaylaştırmayı, sağlık problemi nedeniyle hasta ve ailesinin yaşadığı stresi azaltmayı ve hastanın hastalığı ve içinde bulunduğu koşullar nedeniyle ortaya çıkan sorunları çözümlemeyi amaçlamaktadır.
2. Tarihsel Gelişimi
1880 İngiltere’de başlatılan akıl ve ruh sağlığı hastanesinden taburcu olmuş hastalara “Akıl Hastanelerinden Taburcu Olan Yoksul Kişilerin Taburculuk Sonrası Bakımı Topluluğu” tarafından ev ziyaretleri uygulaması yapılıyordu. Bu topluluğun en önemli faaliyetleri; evsiz ruh hastalarının, koruma evlerine ya da bakım evlerine yerleştirilmesini sağlamak ve taburcu olan hastalara, eski ortamlarına doyurucu bir biçimde dönmeleri konusunda rehberlik etmekti. (Duyan,2003)
1890 ‘Lady Almonerler’ uygulaması bir diğer tıbbi sosyal hizmet uygulamaları öncüsü kabul edilen faaliyetlerdir. Hastanede yatan hastaların karşılaştıkları sosyal sorunları çözüme kavuşturmayı amaçlamışlardır.
Türkiye’de 1959’da Sosyal Hizmetler Enstitüsü, 1961’de ise Sosyal Hizmetler Akademisi kurulmuştur. 1964 yılında Sosyal Hizmetler Akademisi öğrencilerinin stajları ile tıbbi sosyal hizmet uygulamaları başlamıştır. 1967 yılında ise Ankara Üniversitesi Hastanesine bir sosyal hizmet uzmanının atanması ile tıbbi sosyal hizmet, resmi yapı içinde yer almıştır(Duyan,2003)
3. Tıbbi Sosyal Hizmet Uzmanının Çalışma Alanları
Tıbbı sosyal hizmet alanı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı olarak çalışmaktadır. Günümüzde hastanelerde çalışan sosyal hizmet uzmanları hasta hakları, çocuk izlem merkezleri, krize müdahale birimleri, toplum ruh sağlığı merkezleri, çalışan hakları ve güvenliği birimlerinde görev yapmaktadır.
Tıbbi sosyal hizmetin çalışma alanları olarak halk sağlığı ve sosyal hizmet, psikiyatrik sosyal hizmet, onkolojik sosyal hizmet, geriatrik sosyal hizmet, palyatif bakım ve sosyal hizmet, madde bağımlısı hastalarla sosyal hizmet, kronik hastalarla sosyal hizmet sayılabilir.
4. Verilen Hizmetler
- Hastayla psikososyal görüşme,
- Hasta ailesiyle psikososyal çalışma,
- Tedavi giderleri için kaynak bulma,
- Sosyal inceleme ve değerlendirme,
- Ev veya kuruluş ziyareti,
- İşyeri ziyareti,
- Okul ziyareti,
- Kurum bakımına yerleştirme,
- Geçici barınma merkezlerine yerleştirme,
- Ayni ve nakdi yardım sağlama,
- Hastalarla grup çalışması,
- Hasta ailesiyle grup çalışması,
- Hasta eğitimi ve uğraşı çalışmaları,
- Hasta ailesinin psikososyal eğitimi,
- Sosyal etkinlik sağlama hizmetleri verilmektedir.
5. Müracaatçı Grupları ve İhtiyaçları
- Kimsesiz, terk, bimekan ve bakıma muhtaç hastalar,
- Engelli hastalar,
- Sağlık güvencesiz hastalar,
- Yoksul hastalar,
- Aile içi şiddet mağduru hastalar,
- İhmal ve istismara uğramış hastalar,
- Mülteci ve sığınmacı hastalar,
- İnsan ticareti mağduru hastalar,
- Yaşlı, dul ve yetim hastalar,
- Kronik hastalar,
- Ruh sağlığı bozulmuş hastalar,
- Alkol ve madde bağımlısı hastalar,
- Yabancı uyruklu olup tedaviden yararlanamayan hastalar,
- İl dışından gelen hastalar,
- Hastalığa ve tedavi sürecine uyumda zorlanan hastalar,
- Acil servise intihar nedeni ile başvuran hastalar,
- Sağlık tedbiri uygulanan hastalar, tıbbi sosyal hizmet desteğine ihtiyaç duyan müracaatçı grubunu oluşturmaktadır.
Bu alandaki müracaatçı grubunun tedaviden etkin şekilde yararlanmaya ihtiyaçları vardır. Etkin şekilde yararlanma fiziksel tedavi, ilaç kullanımının yanı sıra psikososyal sorunlarının da çözümünü içerir. Burada tıbbi sosyal hizmet alanı devreye girer.
6. Sosyal Hizmet Uzmanının Rol ve Görevleri
Tıbbi sosyal hizmet uygulamalarında görev alan meslek elemanları 4 yıllık sosyal hizmet mezunu olan sosyal çalışmacılardır. Tıbbi sosyal hizmet biriminde çalışan sosyal çalışmacının en etkin rolü, müracaatçının kaynaklara erişimini sağlamak amacıyla bağlantı kurucu rolüdür. Bunun yanında güçlendirme, kolaylaştırıcı, vaka yöneticiliği, eğitmen rollerini de kullanmaktadır. Bu rollerin tanımına bakacak olursak:
- Müracaatçıyı değerlendirme ve kaynak sağlama, hizmete yönlendirme amacıyla bağlantı kurucu rolünü kullanır.
- Bireyin içindeki güçleri beslemek, cesaretlendirmek, desteklemek ve uygun çevresel güçleri ortaya koymak amacıyla güçlendirici rolünü kullanır.
- Müracaatçıyı değerlendirme, hizmeti planlama, destek sağlama, takip ve koordinasyonu sağlama amacıyla vaka yöneticisi rolünü kullanır.
- Sosyal yaşam becerileri öğretme, davranış değişikliği sağlama, önleyici hizmetler sağlama amacıyla eğitmen rolünü kullanır.
- Kurumda Çalışanların oryantasyonu, personel yönetimi, süpervizyon ve konsültasyon amacıyla personel geliştirici rolünü kullanır.
Birimdeki sosyal çalışmacının görevleri:
- Hastanın hastalığı ve tedavisi ile ilgili olabilecek sosyal, ekonomik ve duygusal faktörleri anlamasında yardımcı olmak,
- Hastanın ve ailesinin moralini desteklemek, onlara güven duygusu vermek,
- Hastanın ve ailenin yararına toplum kaynaklarını harekete geçirmek
- Hastanın ve ailesinin hastalık öncesi, sırası ve sonrasındaki durumunu değerlendirir,
- Değerlendirme sırasında tıbbi tedavi ekibi içerisinde bulunan diğer sağlık personelinden hasta ve ailesi hakkında bilgi alır ve mesleki değerlendirmelerini, kararların, önerilerini tedavi ekibi ile paylaşır,
- Tedavi sırasında hastanın iyileşme sürecini etkileyen durumlarda rol almak,
- Aniden ortaya çıkan sağlık sorunlarının tedavisi sürecinde hasta ve aileye destek olmak, kolaylaştırıcı rol üstlenmek,
- İhmal ve istismar durumlarında gerekli müdahaleleri yaparak ilgili kurum/kuruluşlarla iş birliği ve koordinasyonu sağlamak,
- Bazı özel durumlarda hastanın ev ortamının iyileşme sürecini kolaylaştıracak yönde düzenlenmesi ve taburculuk sürecinin planlanması,
- Terminal dönemi hastanın en iyi şekilde geçirmesinin sağlanması ve yas sürecinde aile üyelerinin desteklenmesi,
- Hastalığın sebep olduğu sağlığın yitirilmesinin dışındaki diğer kayıplar konusunda (iş kaybı, malulen emeklilik, sosyal yardımlardan yararlanma, diğer aile üyelerine iş bulma vb.) destek olmak.
7. Sosyal Hizmete İlişkin Yürütülen Çalışmalar
Sosyal çalışmacı tarafından yapılan rutin hasta ziyaretleri ve diğer sağlık personelinin bildirimi sonucunda tespit edilen aile içi şiddet, cinsel ihmal ve istismar, çocuklara yönelik istismarlar, kimsesiz yaşlı, terk edilmiş bebek-çocuk vakaları, Sosyal İnceleme Raporu ve Bireysel Değerlendirme Raporu-Görüşme Raporları ile raporlaştırılmakta ve sosyal serviste bulunan hasta dosyalarında muhafaza edilmektedir.
Mağdurun yüksek yararı, bireysel hak ve özgürlükleri gözetilerek yasal işlemlerin yapılması için adli rapor ve tutanak gibi prosedürlerin tamamlanarak adli birimlere bildirilmesine yardımcı olunur. Korunmaya muhtaç kadın, çocuk, yaşlı ve evsizler için sosyal hizmet kurumları ile iletişime geçerek kalacak yer ve yasal koruma sağlanır.
Sosyal Çalışmacı; tedavi olmayı reddetme, ilaç kullanmayı reddetme, hastanede kalmayı reddetme, hastanede uzun süre yatmaktan dolayı moral gücünü kaybetme gibi durumlarda hastalığı kabullenme, içinde bulunduğu yeni durumla başa çıkma yollarını öğrenme gibi konularda ve hastanın çaresizlik, bağımlılık gibi durumlarıyla başa çıkma konularında psikolojik destek sağlar. Kişisel görüşmeler, grup çalışmaları ve sosyal aktiviteler (uğraşı çalışmaları, film gösterimi, piknik vb. etkinlikler) düzenleyerek hastanın içinde bulunduğu olumsuz durumu iyileştirme yönünde destekler sağlar.
8. Türkiye’de Tıbbi Sosyal Hizmet Alanında Kullanılan Mevzuat
- 2011 tarihli Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulama Yönergesi
- 1998 tarih ve 23420 sayılı Hasta Hakları Yönetmeliği
- 1983 Yataklı Tedavi Kurumları İşletme Yönetmeliği (35. Madde-Sosyal Servis)
Özet olarak;
Tıbbi sosyal hizmet uzmanı, diğer sağlık personeli tarafından verilen tıbbi tedavinin yanında psikososyal destek ile tedaviyi bütünleyen bir hizmet sağlar ve tedavi sürecinde hastanın, hastalığa ve hastane ortamına uyumunu gerçekleştirerek hastanın tıbbi tedaviden en iyi şekilde yararlanmasını amaçlar. Ayrıca çalışma odağına yalnızca hastayı değil, hasta ve yakınlarını da alarak bireyi çevresiyle birlikte güçlendirmeyi amaçlar. Bu işlevleriyle tıbbi sosyal hizmet uzmanı sağlık hizmetleri alanında bütüncül bir sağlık hizmeti sağlanması için tedavi ekibinin olmazsa olmazıdır.
Kaynaklar:
Özbeşler, C. (2013). Hasta Yaşam Kalitesinde Tıbbi Sosyal Hizmet Uygulamalarının Önemi. Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi , (2) , 6-12.
Barker LR. The Social Work Dictionary. Washington: Nasw Press, 1999.
Tıbbi Sosyal Hizmet Yönergesi, Erişim 30.05.2021 tarihinde https://www.saglik.gov.tr/TR,11270/tibbi-sosyal-hizmet-uygulamasi-yonergesi.html adresinden sağlanmıştır.
Hashtag:
- Tıbbi sosyal hizmet,
- Biyopsikososyal yaklaşım
- Tıbbi sosyal hizmet uygulamaları
- Sosyal Hizmet
